نظام ارجاع اطلاعاتی در سیستم سلامت

چکیده

در نظام سلامت، برای مدیریت بهتر مراقبت سلامت، خدمات سلامت را سطح‌بندی کرده‌اند. منظور از سطح‌بندی خدمات، ارایه خدمات به شکل زنجیره‌ای و پویا است تا اگر به شکل مرتبط یکی از مراجعان یک محیط تخصصی به خدمات تخصصی‌تری نیاز داشت که در آن مرکز امکان ارائه آن موجود نیست واحد فوق بیمار را به واحد مرتبط دیگری در همان سطح یا سطح بالاتر که ارائه کننده آن نوع خدمت تخصصی‌تر است ارجاع دهد. این زنجیره خدمت‌رسانی را در نظام سلامت نظام ارجاع می‌نامند (1). نظام ارجاع در سیستم سلامت یک ارتباط نزدیک بین سطوح سلامت و فرد خدمت‌گیرنده سلامت را تضمین می‌کند (2، 3).

با نظام ارجاع می‌توان برای گرفتن نظر کارشناسی/تخصصی دوم برای بیمار، خدمات تخصصی و درمان بهتر بیمار اقدام کرد همچنین این کار موجب کاهش هزینه‌ها، مدیریت زمان و جلوگیری از اتلاف وقت بیمار و پرسنل و کاهش تقاضا برای خدمات سلامت القایی خواهد شد (1).

در حال حاضر سیستم سلامت ایران دستورالعمل مشخص و شفاف در خصوص جریان اطلاعات سلامت برای بیماران ندارد. اگر چنانچه بیمار با نیاز اطلاعاتی (سوال تخصصی) در مورد سلامت خود مواجه شود به چه منبعی (فرد یا سرویس) باید مراجعه کند؟ براساس شواهد اولین منبع اطلاعاتی برای بیماران پزشکی معالج وی است (4). اگر پزشک در لحظه ویزیت یا مراقبت پزشکی به هر دلیلی نتواند سوالات بیمار را به طور کامل و کافی پاسخ دهد آیا او را به فرد یا منبع اطلاعاتی دیگری ارجاع می‌دهد؟ آیا کتابخانه‌های مراکز درمانی در این خصوص برنامه تعریف شده‌ای برای پاسخگویی به نیاز اطلاعاتی بیماران دارند؟ اگر بیمار یا همراه وی به کتابخانه مراکز درمانی مراجعه نمایند می‌توانند نیاز اطلاعاتی خود را به طور مبتنی بر شواهد و صحیح دریافت کنند؟ آنچه روشن است در سیستم سلامت فعلی ایران هیچ رویکردی برای ارائه خدمات اطلاعاتی به بیمار و ارجاع بیمار به منابع قانونی برای پاسخگویی به سوالات بیماران پیش‌بینی نشده است. تجویز اطلاعات (5) و اطلاع‌درمانی (6، 7)، آموزش بیمار (8)، مشاوره اطلاعاتی (9) و اطلاعات مشتریان سلامت (10) رویکردهایی هستند که تلاش کرده‌اند راهی برای ارائه و دسترس‌پذیر نمودن اطلاعات پزشکی به بیماران و عموم مردم در نظام سلامت باز کنند. اما هیچ‌کدام آنها جریان اطلاعات پزشکی ضروری بیمار در لحظه مراقبت کشور ما را تضمین نمی‌کنند، چون هیچ‌کدام به عنوان یک برنامه رسمی ضروری در سیستم سلامت تعریف نشده‌اند. تا زمانی که سیستم سلامت کشور اهمیت ارائه اطلاعات مبتنی برشواهد بر بیماران را در قالب نظام ارجاع اطلاعات سلامت در اولویت‌های خود نپذیرد هیچ‌کدام از این راهکارها نمی‌توانند حقوق بیماران به اطلاعات را در نظام سلامت تضمین نمایند. واقعیت این است که پزشکان وقت کافی برای ارائه اطلاعات و آموزش بیماران ندارند. بسیاری از سوالات بیماران جواب داده نمی‌شود، پزشکان وقت کافی صرف بیمار نمی‌کنند، و بیمار درک درستی از بیماری خود نمی‌تواند داشته باشد (11). لذا، ضرورت اجتناب‌ناپذیر و مهم این است که قوانین و مقرراتی برای تضمین ارائه اطلاعات به بیمار و نظام ارجاع اطلاعاتی در سیستم سلامت باید تعریف شود. وقتی پزشک در زمان ویزیت پزشکی نیاز اطلاعاتی بیمار را درک می‌کند باید او را به فرد یا جای مطمئن و تخصصی برای کسب اطلاعات ارجاع نماید. اگر کتابخانه، بخش اطلاع‌رسانی بیمارستان یا مرکز درمانی از پاسخ‌دهی به نیاز اطلاعاتی براساس شواهد پزشکی قادر نباشد بتواند او را به سطح بالاتر که توانایی پاسخ‌دهی دارد ارجاع نماید؛ به طوری‌که بیمار سوال اطلاعاتی خود را با موثق‌ترین و قابل فهم‌ترین اطلاعات ممکن پاسخ یابد، این کار را نظام ارجاع اطلاعاتی در سیستم سلامت می‌گویند.

اگر راهنماهای بالینی در مورد نظام ارجاع اطلاعاتی راهنمایی شفافی را فراهم نمایند، جریان اطلاعات به بیمار به طور کارا و موثر انجام می گیرد. وقتی پزشکان از نظام ارجاع اطلاعاتی برای آگاهی بیمار و آگاهی‌رسانی به بیمار استفاده نمایند روند درمان و بهبود بیماری، بازخورد از بیمار و بازخورد به بیمار بهتر مدیریت می‌شود و نیز اجرای نظام ارجاع در سیستم سلامت آگاهانه، با امنیت و سالم‌تر خواهد بود. نظام ارجاع اطلاعاتی می‌تواند جریان صحیح اطلاعات به بیماران در سیستم سلامت را ضمانت نماید. به وسیله ارائه اطلاعات مبتنی بر شواهد به بیمار در سطوح مختلف کنترل هزینه‌های ناخواسته و اضافه (12)، بستری‌های مجدد و غیر ضروری، مرگ و میر ناشی از خطای بیمار (13)، عرضه و تقاضای خدمات القایی، سرگردانی بیماران در سطوح مختلف خدمات سلامت مدیریت می‌شود. نظام ارجاع اطلاعاتی فقط مختص بیمار نیست تمام انواع خدمات اطلاعاتی در مراکز اطلاعاتی و کتابخانه‌ها چه برای پزشکان، دانشجویان، محققین، زنان،عموم مردم، بیماران و مشتریان خاص می‌تواند با نظام ارجاع و سطح‌بندی خدمات اطلاعاتی بهبود یافته و بهتر مدیریت شود.

لازم است منشوری در مورد نظام ارجاع اطلاعاتی در سیستم سلامت مدون شود. پزشکان متخصص، متخصصین اطلاعات سلامت از بین دانش‌آموختگان دکتری کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی در ارتباط با هم می‌توانند این امر مهم را اجرا نمایند. نظام ارجاع اطلاعاتی سلامت در محیط آنلاین و در صورت نیاز در محیط فیزیکی بدون صرف هزینه‌های کلان می‌تواند با اتکا به نیروی متخصص پزشکی و اطلاع‌رسانی پزشکی موجود در سیستم سلامت اجرا شود.