چکیده
نور یک محدوده قابل مشاهده و باریک از طیف الکترومغناطیسی است که مسئول بینایی می‌باشد، در حالی که لیزر (LASER: Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation) یک پرتو تک رنگ و پلاریزه با فرکانسی مشخص و حداقل واگرایی از این طیف می‌باشد (1). از زمان اختراع لیزر در سال 1960، کاربرد آن در زندگی روزمره فراگیر شده و طی پیشرفت‌های چشمگیر فناوری در دهه‌های گذشته، دستگاه‌های لیزر در کاربردهای بسیار متنوعی، از زمینه‌های آموزشی گرفته تا اهداف پزشکی، نظامی و آرایشی مورد استفاده قرار گرفته‌اند و حتی گاهاً به اشتباه توسط کودکان به عنوان اسباب بازی استفاده می‌شوند (2). نشانگرهای لیزری به عنوان دستگاه‌های کم‌انرژی شناخته می‌شوند که پرتوهای غیریونیزان کانونی ساطع می‌کنند که به طور گسترده در سالن‌های سخنرانی برای ارائه‌های آموزشی- تجاری و حتی بعضاً در معابر و مراسمات با اهداف تبلیغاتی و زیبایی استفاده می‌شوند (1). این نشانگرها در انواع مختلف بر اساس طول موج پرتو نوری (و به تبع آن رنگ نور ساطع شده) وجود دارند که معمولاً لیزر قرمز (با طول موج 650-670 نانومتر) یا سبز (با طول موج 532 نانومتر) هستند (2).
نشانگرهای لیزری با قدرت نور خروجی و طول موج کدگذاری می‌شوند. در آخرین به‌روز رسانی‌ها، کمیسیون بین‌المللی الکتروتکنیکی دستگاه‌های لیزر را براساس حداکثر توان خروجی به 4 دسته طبقه‌بندی کرده است، که در آن نشانگرهای لیزری دستی معمولاً در کلاس 2M یا گاهی اوقات 3R قرار می‌گیرند (جدول 1) (3). طبق این طبقه‌بندی، انواع 2M به دلیل توان خروجی کم و پرتوی نوری بسیار واگرا در کنار اثر محافظتی رفلکس چشمک زدن (که زمان تماس نور لیزری با ساختارهای داخلی چشم را کاهش می‌دهد)، ایمن در نظر گرفته می‌شوند، اما آسیب‌های احتمالی چشمی در کلاس 3R بحث‌برانگیز است. به ویژه در هنگام مشاهده تصادفی و یا حین استفاده از ابزارهای نوری مانند ذره‌بین، دوربین دوچشمی یا تلسکوپ (4) و مشاهده مستقیم مدت‌دار و تعمدی اتفاق بیافتد (5). اگرچه [بر اساس تجارب نویسنده] احتمال آسیب‌های چشمی قابل توجه در هر دو طبقه وجود دارد و این موضوع در بیماران نویسنده گزارش گردیده است (2، 6).
شایع‌ترین ساختار چشمی که در آسیب‌های ناشی از لیزر درگیر می‌شود، شبکیه است و دیگر ساختارها به ندرت تحت تاثیر قرار می‌گیرند؛ به دو دلیل، اول اینکه از نظر نوری شفاف هستند و دوم به دلیل قدرت انکساری چشم که تابش را بر روی شبکیه متمرکز می‌کند. لازم به ذکر است انرژی پرتوهای تابشی بر شبکیه به بیش از 105 برابر در قرنیه است (7) که در حضور ابزارهای نوری که قبلاً اشاره شد می‌تواند به یک میلیون برابر هم برسد (8). آسیب چشمی توسط دستگاه‌های لیزر بستگی به طول موج، مدت زمان قرار گرفتن در معرض اشعه، ویژگی انکساری چشم، و برهمکنش لیزر- بافت چشمی دارد. به طور کلی اثرات لیزر بر بافت‌های چشمی شامل 3 مکانیسم است که به طور خلاصه در زیر مورد بحث قرار می‌گیرد (7):
1) حرارتی (فوتوترمال): انرژی لیزر جذب شده توسط رنگ‌دانه‌ها سبب افزایش دمای موضعی و انعقاد پروتئین‌های بافتی و در نهایت مرگ سلولی و ایجاد زخم می‌شود.
2) مکانیکی: انرژی لیزر به سرعت در مدت زمانی بسیار کوتاه جذب می‌شود و این افزایش ناگهانی دما سبب تبخیر مایع و به دنبال آن ایجاد موج مکانیکی می‌شود.
3) شیمیایی (فتوشیمیایی): واکنش‌های شیمیایی بافتی ناشی از انرژی لیزر بدون افزایش قابل توجه دما.در این زمینه آسیب‌های حرارتی مهم‌ترین مکانیسم در صدمات لیزری محسوب می‌گردد که عمدتاً در لیزرهای با طول موج کوتاه (یعنی لیزر سبز) اتفاق می‌افتد. در این آسیب‌ها رنگ دانه‌های شبکیه به عنوان واسطه گر در سمیت نوری لیزرها عمل می‌کنند (4).
تاکنون گزارشات، طیف وسیعی از اثرات مخرب لیزر بر شبکیه را ذکر نموده‌اند که شامل سوراخ‌های شبکیه (9)، خونریزی شبکیه (2)، ایجاد نئوواسکولریزاسیون کورویید (10، 11)، آسیب فوتورسپتورهای بینایی (6) و غیره می‌باشند. امروزه آسیب‌های شبکیه ناشی از لیزرها به دلیل استفاده گسترده، در دسترس بودن وسیع، قیمت ارزان نشانگرهای لیزری و متعاقب آن استفاده تفریحی و تبلیغاتی از یک سو و ناتوانی مادام‌العمر بینایی که غالبا کودکان و افراد جوان (به طور کلی قشر فعال جامعه) را درگیر می‌کند از سوی دیگر، موضوعی نگران کننده است. در کل هر چند در رابطه با عوارض لیزری بالاخص در طبقه 2M (که نشانگرهای لیزری در آن جای می‌گیرند) توافق نظر وجود ندارد ولی بسیاری از کشورها در رابطه با استفاده عمومی حتی به عنوان اسباب‌بازی و تجهیزات تبلیغاتی قوانین سخت‌گیرانه‌ای دارند.تا جایی که دانش ما نشان می‌دهد هیچ محدودیت قانونی برای استفاده از دستگاه‌های لیزر دستی و انواع نشانگرهای تبلیغاتی در کشور ایران تا به امروز صادر نشده است. نویسنده در طی 6 سال خدمت خود به عنوان متخصص شبکیه در سال‌های 1393 تا 1399 تنها با دو مورد آسیب چشمی به دنبال تماس با نور لیزر مواجه شده است که هر دو مورد طی مقالات گزارش موردی انتشار یافته‌اند (2، 6). با این وجود در دو سال اخیر (بازه زمانی سال‌های 1400 تا 1402) با موارد متعدد آسیب‌های چشمی (حداقل یک مورد در هر هفته) در شهر کرمانشاه مواجه شده است که غالباً به دنبال استفاده از لیزرهای دستی به عنوان اسباب‌بازی و بعضاً تماس با پرتوهای لیزرهای رنگی در معابر عمومی رخ داده است. پیش‌تر هشدارهایی از فقدان امنیت و آسیب‌های چشمی این نشانگرها در مقالات منتشر شده است (5، 12، 13). اما در ایران به اندازه کافی در این مورد اطلاع‌رسانی مبتنی بر شواهد به عمل نیامده است. پیش‌تر دو مورد گزارش موردی از نویسنده این مقاله در مجلات معتبر جهانی انتشار یافته است که یکی به دنبال تماس با نشانگر لیزری سبز دچار خونریزی شبکیه و دیگری به دنبال تماس با پرتوهای لیزری تبلیغاتی در خیابان دچار سوراخ شبکیه شده‌اند (2، 6). در جمع‌بندی توصیه می‌شود آگاهی عمومی در مورد آسیب‌های مخرب استفاده از نشانگرهای لیزری به شیوه‌های مختلف و از طریق رسانه‌های مختلف جمعی و اجتماعی افزایش یابد. همچنین تمهیدات و سیاست‌گذاری‌های لازم جهت ممنوعیت استفاده از این ابزارها در سطح جامعه به خصوص اسباب‌بازی‌فروشی‌ها و لوازم‌التحریرها به عمل آید.